هنر انقلاب اسلامی

هنر انقلاب اسلامی
نویسنده: اکرم صدیقی کلاته

هنر فضل و تقوا و آزادگی است                هنر عشق و ایمان و دل دادگی است

هنرمندان اندیشه می سازند. و متفکران اندیشه می کنند. اگر تاریخ را مطالعه کنیم. خواهیم دانست، کسانی که در زمینه های علوم تجربی صاحب نظر و مکتب بوده اند و کشفیات و نوآوری داشته اند، دانشمند معمولی نبوده اند، بلکه بسیار بالاتر از آن و صاحب ذوق هنرمندانه و عارفانه بوده اند. باید گفت که پیشوای همه افراد، پیامبران الهی هستند که به درستی بزرگ ترین هنرمندان تاریخ بشرند؛ هم در عرصه هنر اندیشه و هم در هنر تربیت انسان های برتر و هم در ایجاد حرکت در تاریخ.

هنر وسیله کشف و شهود و بررسی کننده مسأله های بشر است. پیام هنر، معمولاً چیزی نیست که به وسیله ابزار و وسایل دیگر بتواند گفته شود. به عبارت دیگر، بخشی از واقعیت ها و یا ابعادی از حقیقت موجود در جهان هستی، فقط می تواند زبان هنری گویای آن باشد.

روز 20 فروردین سال 1372، یادآور عروج هنرمند فرزانه، راوی باصفای روایت فتح، سردبیر مجله ادبی و هنری سوره و مسؤول واحد تلویزیونی حوزه هنری، سید مرتضی آوینی است. از این رو، بیستم فروردین روز شهادت این هنرمند متعهد انقلاب اسلامی و دلسوخته جبهه‏های حق علیه باطل و بیانگر حقایق و رشادت‏ها و شجاعت‏های رزمندگان اسلام، بنا به پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به مقام معظم رهبری، روز هنر انقلاب اسلامی نامگذاری شد.

به همین بهانه زمان را مغتنم میدانیم تا گریزی بر هنر بعد از انقلاب اسلامی بزنیم.

هنر سراسر رویاست و اتفاقاتی چون انقلاب و جنگ عواملی غیر هنری هستند که در جامعه به خلق اثر هنری می‌انجامند و این امر مرهون وجود هنرمندان است. این هنرمندان در دو رویکرد دست به خلق اثر هنری می‌زنند که در جامعه ما هم همین اتفاق افتاده است. یکی رویکردی که صریح به بیان شور انقلابی می‌پردازد و رویکرد دیگر در لفافه و تلویحی و در نقاب و پوشیده منظور خود را بیان کرده و آشکارا سخن نمی‌گوید.

هنر انقلاب اسلامی مقوله‌ای است گسترده و با اینکه هنوز مدت طولانی از بروز و ظهور آن نگذشته بحث‌های بسیاری در این زمینه رخ داده است، متأسفانه برخی با تعصب و تأکید بسیار از این امر سخن گفته‌اند و برخی دیگر ناشناخته آن را انکار کرده‌اند. در هر حال سخن گفتن پیرامون جریانی که هنوز زنده است دشوار است.

رهبر معظم انقلاب، درباره چگونگی هنر، در پیش از انقلاب اسلامی چنین می فرمایند:

هنر در نظام قدیم، مظلوم بود، چون از ارزش ها و آرمان های انسانی جدایش کرده بودند. آن ها که به زور و زر تکیه داشتند، ابزاری برای استوار ماندن تخت و قدرت خود می خواستند. هنر محکوم بود که در خدمت هدف های زورگویان و زر اندوزان درآید، هر جا لازم شد توجیه گر راه و کار آن ها و هرگاه نیاز افتاد، حربه ای بر ضد ارزش های اصیل و در همه حال مُخَدّر و گم راه کننده باشد.

با سقوط حکومت پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی در بهمن سال 1357 شرایطی به وجود آمد که بسیاری از هنرمندان آثار بدیعی با موضوع انقلاب اسلامی به وجود آورند. در چنین شرایطی، هنرمندان بر اساس فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، کیان هنر انقلاب اسلامی را پی نهادند. در حقیقت، هنر انقلاب را بایستی یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ ایران به شمار آورد. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی، منطبق با مبادی نوین هنرهای معاصر پا به عرصه وجود نهادند تا بر اساس عناصر هنر ایرانی و فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، شاکله هنر انقلاب اسلامی را پی نهند.

هنر انقلاب از منظرهای مختلفی مثل: سیر تاریخی، ساختار بصری، عملکرد، مشخصات و شیوه اجرا و... قابل بررسی هستند. در اینجا بیشتر به معرفی شاخصه‌ها و مفاهیم هنر انقلاب اشاره می‌شود. 

در طول تاریخ ایران، همیشه بین هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب، ارتباط بسیار نزدیکی وجود داشته است. در حقیقت دین یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده‌ هنر، و هنر زبان عمیق‌ترین حکمت‌های بشر و جلوه‌گاه زیباترین مفاهیم و نمودهای دینی بوده است. این نگاه معنوی همواره در طول تاریخ هنر ایران به صورت‌های گوناگونی نمایان گردیده است. از آنجایی که ریشه‌های انقلاب اسلامی بر جهان‌بینی اسلامی استوار بود، ارتباط بین هنر و جهان‌بینی اسلامی بیش از هر زمان دیگر شکوفا و توسعه پیدا کرد. هنرمندان توانستند بسیاری از مفاهیم معنوی و حماسه‌های دفاع‌مقدس را با صورتی نمادین در قالب نقش و رنگ و کلام، مبتنی بر اصول زیباشناختی ارائه نمایند.

با مقایسه و بررسی هنرهای دوره انقلاب اسلامی، مشاهده می‌شود در بسیاری از موارد، عناصر و الگوهای کهن (سنتی) در آثار هنری این دوره حضور جدی دارد. از طرفی هم با روشی گزینشی و با حفظ ویژگی‌های هنری خویش، ضرورت توجه به هنر مدرن که در فرهنگ و هنر معاصر رسوخ کرده را نیز نادیده نگرفته‌اند. در این آثار نه آن شیفتگی بیش از حد نسبت به میراث گذشته خود و نه هجومی متعصبانه به هنر مدرن دیده می‌شود. هنرمند با شناخته میراث هنری خویش، به هنر غرب از منظر فرهنگ و سنت خود و در چارچوب میراث گذشته نگاه می‌کند. هنرمند با این گزینش سعی در بازسازی و به روز کردن میراث کهن خویش دارد. به عبارتی هنرمند، آموزه‌ها هنری خود را منطبق بر ارزش‌ها و سنت‌های کهن تعدیل می‌کند.

هنرمندان انقلاب اسلامی با انتخاب این روش، یک تجربه نو را در آثار خود آزمودند و جایگاه ویژه‌ای را در هنرهای دوره معاصر به خود اختصاص دادند.

در حقیقت یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده هنر ایران، در طول دوره‌های مختلف، حضور عناصر نمادینی است که ریشه در سنت و آداب معنوی دارد. حضور این شاخصه‌ها ـ با قوت و ضعف ـ هم‌چنان تا به امروز در آثار هنری ادامه داشته است. با نگاهی به آثار هنری دوره فوق درمی‌یابیم که ارزش‌های معنوی و نمادگرایی از جایگاه والایی برخوردار است. هنرمندان انقلاب با لطافت معنوی، هنر قبل از انقلاب را به سوی هنری با هویت ایرانی سوق دادند.

از نگاهی دیگر، هنرمندان بسیار مشتاق بوده و هستند تا آثار خود را در قالب طرح و فرم‌های زیبایی ارائه دهند و جهانیان را به فرهنگ و هویت ایرانی خویش ارجاع دهند. زیبایی آثارشان ـ مثل قالی ایرانی ـ برای همه اقوام لذت‌بخش و متحیرکننده می‌باشد. در گذشته هم بیشتر آثار هنری ایرانی دارای فضاسازی‌های زیبای تزیینی هستند. این هنرمندان معتقد بودند همواره ارزش‌ها و مفاهیم نمادین آثارشان حتی اگر زمانی هم برای مخاطبین خود، پیامی را اعاده نکنند، از راه تزیین بر جای می‌مانند و ارزش‌های ویژه خود را حفظ می‌کنند. زیرا همواره امکان احیای رمزها وجود دارد تا معنای گمشده‌ی آنها را دوباره اعاده کنند و آنها را با تمام و کمال به فضیلت اصلی‌شان بازگرداند.

هنر انقلاب اسلامی را بایستی یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ انقلاب اسلامی ایران دانست. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی و منطبق با شرایط و امکانات روز، پا به عرصه وجود نهادند.

رخداد مهم در هنر انقلاب اسلامی، استفاده و به کار گرفتن عناصر هنر ایرانی و برداشتی گزینشی از هنر مدرن برای بیان تصویری مفاهیم انقلاب اسلامی بود. در حقیقت دوران سی و دوساله انقلاب اسلامی دورانی پربار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر بود. هنرمندان انقلاب اسلامی با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از ارزش‌ها و حماسه‌های انقلاب اسلامی را در قالب آثار هنری ارائه نمایند. وقوع انقلاب اسلامی نقش بسزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم روشی نوین در همه حوزه‌های هنری ایفا کرد که در آینده نه چندان دور، اوج شکوفایی و بلوغ هنر اسلامی ایران را در پی خواهد داشت.

مقام معظم رهبری، درباره تأثیر شگرف هنر، بر روح و روان انسان تأکید کرده اند و چنین می فرمایند:
هنر این خصوصیت مهم را دارد که به خاطر ملایمت با طبع انسان، بی شک در طبع او اثر می کند، هر هنری در طبع انسان اثر می گذارد، اگر چه آن کسی که مورد اثر قرار گرفته باشد، نتواند آن هنر را تحلیل کند، هنر اثر خود را می گذارد؛ یعنی دل را منقلب می کند و اثری در روح باقی می گذارد. هر چه مایه هنری کمتر باشد این اثر هم کمتر می شود.

از نگاه انقلاب اسلامی، اگر سرچشمه هنر، معنویت و شاخ و برگ آن در باغ زندگیِ مردم افراشته باشد، گران بهاترین میوه های ایمان و اندیشه و احساس و تخیّل آفریننده را به بار خواهد آورد.

هنرمندی که چنین هنری دارد، نه تنها هویت دینی و انسانی جامعه را حفظ می کند، بلکه بدین وسیله، خودش نیز روز به روز کمالات روحی و باطنی بیشتری دارد که البته رشد و کمال هنرمند بر تعالی و پیشرفت جامعه تأثیر مستقیم دارد.

منابع:
سایت مقام معظم رهبری
سایتهای اینترنتی( فرهنگی هنری)
متن سخنرانیهای مدیران فرهنگی
آرشیو روزنامه ها