سرگذشت پژوهی شهیدان در دائرةالمعارف دفاع مقدس؛ چالش ها و راهکارها

سرگذشت پژوهی شهیدان در دائرةالمعارف دفاع مقدس؛ چالش ها و راهکارها

نوشتن زندگینامه شهدا در یک دانشنامه یا دائرةالمعارف با سؤالات فراوانی روبروست. اولین سؤال چگونگی گزینش مدخل است. یعنی از چه کسی بنویسیم؟ بدیهی است با توجه به محدودیت کمّی دائرةالمعارف، امکان نگارش زندگینامه تمام شهدا وجود ندارد و گزینش امری اجتناب ناپذیر است. اما تعیین معیارهای این گزینش نیازمند بحث و بررسی است.

سؤال دیگر شیوه نگارش است. آیا شیوه های رایج در سرگذشت پژوهی شهدای جنگ تحمیلی مناسب حال دائرةالمعارف می باشد یا باید به کشف روش پرداخت و با رویکرد جدیدی به تهیه زندگینامه ها پرداخت؟ موضوعات مربوط به انسان شناسی دینی، انسان شناسی اقتصادی و انسان شناسی جغرافیائی ] 2و1[ چه تأثیر و چه سهمی در چنین نوشته ای خواهند داشت؟ سؤال مهم دیگر مخاطب شناسی است، یعنی برای چه کسی بنویسیم؟ مخاطبین ما در این نسل و نسل های آتی چه انتظاری از نوشته امروز ما دارند؟ چه خطر یا خطراتی مقاله امروز ما را در دائرةالمعارف برای نسل های بعدی تهدید می کند؟ اینها برخی از سؤال های پیش رو در امر تهیه و تدوین مقالات دائرةالمعارف در بخش شهدا و اشخاص می باشند که در ادامه مقاله به بحث و بررسی آنها می پردازیم.

2- شیوه های مدخل گزینی
همان طور که در مقدمه بیان شد از مشکلات مهم یک دائرةالمعارف انتخاب مدخل است. از آنجائی که عملاً امکان درج زندگینامه بالغ بر دویست هزار شهید جنگ تحمیلی در دائرةالمعارف وجود ندارد ناچار به گزینش می باشیم. اما شاخصه های گزینش چه می باشند؟ پیشنهادات زیر می تواند در این خصوص راهگشا باشد. گرچه به دلیل برخی ملاحظات از ذکر مصادیق پرهیز شده است لکن خواننده گرامی می تواند مصادیق را در مرجع ]3[ ملاحظه نماید.

1-2- فرماندهان عالی رتبه جنگ
بی تردید فرماندهان به لحاظ نقش ممتاز و بی نظیری که در جنگ دارند، کانون توجه مخاطبین پس از جنگ می باشند. افکار عمومی، جنگ ها را به نام فرماندهان بزرگ می شناسد و برعکس نام فرماندهان برای مردم تداعی کننده جنگ های بزرگ است. از این نظر مخاطبین عام و نیز محققین حوزه دفاع مقدس انتظار دارند از جمله مداخل احصاء و پرداخته شده در دائرةالمعارف جنگ ایران و عراق فرماندهان این جنگ باشند.

2-2- شهدای شاخص
علاوه بر افرادی که رسماً فرماندهی جنگ را در یگان های رزمی عهده دار بوده اند، می توان از شهدایی نام برد که نقش ارزنده ای در صحنه های دفاع مقدس داشته اند و لذا بایستی در دائرةالمعارف نام آنها به عنوان مدخل اصلی ذکر شود. مؤلفه های شاخص گری می توانند بسیار گسترده باشند و مواردی که در زیر اشاره شده است از مهم ترین آنهاست:

الف) شهدای سال اول جنگ
بسیاری از شهدای ماه های اولیه جنگ شهروندان عادی و معمولی بودند که با شروع جنگ تحمیلی به جبهه ها شتافته و بر اساس قابلیت های فردی و شرایط حاکم بر جبهه ها، به تدریج هدایتگر صحنه های مختلف نبرد شدند. شهادت این افراد در ایامی اتفاق افتاد که هنوز واحدهای ضبط و ثبت تاریخ دفاع مقدس فعال نشده بودند و لذا نام این شهدا در اوراق تاریخ جنگ ثبت نشده است. بسیاری از این افراد اگر باقی می ماندند و در صحنه های بعدی جنگ حضور می یافتند چه بسا از فرماندهان شناخته شده فعلی نیز ممتازتر بودند و امروزه نام بسیاری از خیابان ها، بزرگ راه ها، مدارس و دانشگاه های ما به نام ایشان مزین می شد. اما چون تقدیر ایشان سبقت در شهادت بود امروز نامی از آنها نیست. لذا بر محققین است که با تحقیق و تفحص در حوادث اولیه جنگ به احصاء نام و نقش ایشان بپردازند.

ب) اولین ها در سطح ملی
از جمله افرادی که در تاریخ مورد توجه می باشند آغازکنندگان یک حرکت اعم از اجتماعی، فرهنگی، علمی ورزشی و غیره می باشند. افکار عمومی نسبت به صف شکنان و متقدمین در امور حساسیت ویژه ای دارد و مثلاً می خواهد بداند اولین فردی که به فضا رفت کیست؟ اولین کسی که در جنگ جهانی دوم کشته شد کیست؟ و امثال اینها. لذا با عنایت به مثل « اَلفَضلُ لِلمُتِقَدم» دائرةالمعارف دفاع مقدس در بخش شهدا و اشخاص به گزینش مداخل شهدایی می پردازد که در سطح ملی اولین باشند مانند اولین خلبان شهید، اولین پزشک شهید، اولین خبرنگار شهید و غیره.

پ) حماسه آفرینان
بی اغراق جنگ تحمیلی عرصه ارائه حماسه های بزرگ بوده است. خلق صحنه های بی بدیل و بی نظیری که ثبت آنها در تاریخ موجب فخر ایران و ایرانی است. ثبت نام شهدایی که خالق این صحنه ها بوده اند در دائرةالمعارف ضروری است. لذا از جمله مداخل گروه شهدا حماسه آفرینان است.

ت) تأثیر حادثه بر شخص
بعضی مواقع خلق حادثه ای مستقل از شخص یا اشخاص اهمیت ویژه ای پیدا می کند و لذا افرادی که مرتبط با آن حادثه هستند به جهت اهمیت آن حادثه باید ذکر نام شوند و به عنوان مدخل انتخاب گردند. مثلاً اگر در یک عملیات و برای ایجاد یک خاکریز در کمتر از نیم ساعت نه نفریکی پس از دیگری پشت بلدوزر قرار گرفته و شهید شده باشند، این حادثه مهم است و آن نه نفر به واسطه این حادثه و این حماسه اهمیت پیدا می کنند و به عنوان مدخل دائرةالمعارف انتخاب می شوند.

ث) صاحبان تدبیر و خلاقیت
گاه یک تدبیر مسیر تاریخ را عوض می کند و گاه یک تصمیم نتیجه یک جنگ را تغییر می دهد. شهیدی که با تدبیر منحصر به فردش چاه های به آتش کشیده شده نفت را خاموش کرد و خود در این راه به شهادت رسید و یا شهیدی که با ایجاد یک کانال و با کمترین تلفات به بزرگ ترین پیروزی ها دست یافت، باید در دائرةالمعارف معرفی شود تا دیگران با حسن تدبیر و خلاقیت او آشنا شده و این مهم در تاریخ ثبت شود.

ج) نخبگان علمی، فرهنگی، ورزشی
حرکت افرادی که با موفقیت اجتماعی ممتاز آگاهانه جبهه های جنگ را انتخاب کرده و به سوی آن شتافته اند و سپس در همین راه به شهادت رسیده اند از منظر فردی و اجتماعی قابل توجه و تقدیر است. این که به چه دلیل فردی تحصیلات ممتاز خود در دانشگاه های خارج (و یا داخل) کشور را رها کرده و از کرسی استادی به سربازی جبهه ها می شتابد و یا با چه انگیزه ای هنرمندی حساس با روحیاتی لطیف به رزمنده ای سلاح بر دست تبدیل می شود از نقطه نظر فردی قابل تأمل و بررسی است. در عین حال شخصیت الگوپذیر و کارزماتیک این افراد ابعاد پیچیده اجتماعی را به دنبال دارد که از نقطه نظر روانشناسی اجتماعی قابل بحث و بررسی است. از این نظر تدوین زندگینامه این گونه شهیدان در دائرةالمعارف ضروی است.

چ) شهیدان با موقعیت های مدیریتی ممتاز
اگر در سطح کشور مدیرانی با موقعیت های ویژه بوده اند که با وجود دلایل عقلی و نقلی فراوان مبنی بر عدم حضور در صحنه های جنگ و پرداختن به کارهای مدیریتی و البته شیک در پشت جبهه، حضور در جبهه ها را ترجیح داده و در همین راه به شهادت رسیده اند این خود به تنهایی دلیلی است برای پرداختن به زندگینامه ایشان در دائرةالمعارف و اطلاع رسانی افکار و اهداف آنها در قالب مقاله دائرةالمعارفی ضرورت پیدا می کند.

ح) افکار عمومی در سطح استان
یکی از شاخصه های مهم در مدخل گزینی شهدا می تواند توجه افکار عمومی در سطح استان ها باشد. به چه دلیل استقبال عمومی از یک شهید در یک شهر یا روستا بالاست؟ مردم، مدارس، میادین، خیابانها و مراکز عمومی شهر خود را به چه دلیل به نام این شهیدان کرده اند. چه بسا این توجه نشان دهنده نقش مهم و تأثیرگذار شهید در مباحث احتماعی، فرهنگی و نظامی آن شهر و استان باشد لذا می توان توجه مردم را ملاک عمل قرار داه و در دائرةالمعارف به آن پرداخت.

خ) شهدای زن
از آنجایی که معمولاً جنگ را امری مردانه می پندارند کمتر به نقش زنان و حتی کودکان در جنگ ها پرداخته می شود. چنانچه در صحنه هایی از جنگ زنان با حضور و مقاومت خود مانع از نفوذ دشمن شده باشند و یا سقوط شهر و روستایی را به تأخیر انداخته باشند و یا حتی خود به تنهایی و در شرایطی که دیگران نبوده اند به دفاع از ناموس و حیثیت خود در برابر دشمن پرداخته و در این راه کشته شده باشند، جا دارد آنها را به عنوان نمونه های مهمی از دفاع مردمی در دائرةالمعارف مطرح کرده و در مدخل گزینی شهدا آنها را از قلم نیاندازیم.

موارد بیان شده در بالا عمده محورها و ملاک های مدخل گزینی در گروه شهدا و اشخاص دائرةالمعارف دفاع مقدس است. ذکر این نکته ضروری است که افرادی با معیارهای تعیین شده چنانچه در صحنه های جنگ به شهادت نرسیده باشند اما در حین جنگ و یا پس از آن به رحمت الهی رفته باشند نیز مشمول این مقررات گردیده و به عنوان مدخلی که ذیل آنها مقاله مستقلی به نگارش در می آید انتخاب می گردند. اما ممکن است این سؤال تداعی شود که مکانیزم رسیدن به مصادیق این مقررات مدخل گزینی چیست؟ یعنی با چه راهکارهایی می توانیم به مصادیق محورهای مطروحه در بالا برسیم؟ اسناد و منابع تأیید کننده در این موضوع چیست؟ در بخش بعدی مقاله به این سؤال پاسخ داده می شود.

3- طرح تدوین مقاله و منابع حمایت کننده
یکی از مباحث مهم در نگارش مقالات دائرةالمعارف منابع می باشد. با توجه به منابع ما می توانیم ارزیابی کنیم آیا شهید مورد نظر بر اساس مقررات دائرةالمعارف می تواند یک مدخل محسوب شود یا خیر؟ البته منابع موجود کتابخانه ای اعم از کتاب های کنگره سرداران شهید استان ها و یا سایر کتب مرتبط در کنار منابع موجود در نشریات و روزنامه ها تا حدودی این مشکل را مرتفع می سازد لکن دو مشکل عمده در این زمینه عبارتند از:

الف) منابع موجود همه شهیدان را در بر نمی گیرد.
ب) منابع موجود با هدف نگارش دائرةالمعارف گردآوری نشده اند. اغلب آنها از یک کلیشه خاص و متناسب با حال و هوای زمان انتشار پیروی می کنند. بیشتر مطالبی که در زمان جنگ و یا اندکی پس از پایان جنگ به چاپ رسیده اند احساسی تر، شعاری تر و عاری از محتوای اجتماعی فرهنگی مربوط به زندگی شهید می باشند و مطالبی که در زمان های بعد به چاپ رسیده اند ضمن تکرار همان کلیشه ها از بیان واقعیات زندگی شهید فاصله گرفته اند و به جز تعدادی زندگینامه خوب که با روش های علمی به نگارش درآمده اند، نمی توان به موارد جدی دیگری اشاره کرد. با عنایت به مشکلات مطرح شده مرکز دائرةالمعارف چاره ای جز آن ندارد که در کوتاه مدت به اطلاعات موجود در همین منابع بسنده کرده آنها را استخراج نموده و به عنوان سند مورد استفاده قرار دهد. البته مراجعه سازمانی به سپاه، ارتش، جهاد و غیره برای تأمین مدارک و منابع دست اول مربوط به این شهیدان نیز راهگشاست. با این وجود در یک برنامه ریزی میان مدت می توان ضمن همکاری با نهادهای مسئول مانند بنیاد شهید استان ها و کنگره سرداران شهید هر استان نسبت به تکمیل منابع از طریق مصاحبه و پرسشنامه نیز اقدام کرد.

مقاله مربوط به زندگینامه یک شهید که ذیل مدخل نام وی و با رعایت مقررات بیان شده به نگارش درمی آید مقاله ای هرمی و تعینی است که با توجه به نقش شهید در جنگ و حجم اطلاعات جمع آوری شده می تواند مقاله ای کوتاه، متوسط، بلند و یا ویژه باشد. اما در هر صورت بیشترین حجم مقاله باید به نقش شهید در جنگ مربوط باشد چرا که قید دفاع مقدس برای دائرةالمعارف محدودیت منطقی ایجاد می کند. البته بدیهی است سایر حوادث مربوط به زندگی شهید که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در شکل گیری شخصیتی او مؤثر بوده اند باید به طور موجز و علمی و به دور از شعارزدگی و عوام زدگی مطرح شود. در همین رابطه توجه نکات زیر ضروری است:

الف) توجه به زمینه اجتماعی واقعی زندگی افراد امری ضروری است. شهدا را نباید در خلاء ملاحظه کرد. درست است که همه آنها عاشق دین، وطن و امام بوده اند و از یک سری ویژگی های مشابه مانند عبادت، اخلاص در عمل و عشق به ائمه اطهار سلام الله علیهم برخوردار بوده اند لکن توجه به جنبه های انسان شناسی اجتماعی و انسان شناسی جغرافیایی و امثال آن نیز مهم است. محیطی که آنها در آن رشد و نمو پیدا کرده اند اهمیت ویژه ای دارد. یکی از شمال آمده است، دیگری از شرق این یکی از روستا آمده و آن دیگری از شهر یکی باسواد و دانشگاهی است و دیگری بی سواد و عامی. یکی زمینه های دینی و اعتقادی به طور ریشه ای در خانواده دارد اما دیگری اینگونه نیست. یکی شغل داشته با موقعیت اجتماعی ویژه و دیگری چنین نبوده است. توجه به اینگونه تفاوت ها در تهیه زندگینامه شهیدان هم نوشته ها را متمایز، خواندنی و جذاب می کند و هم به صورت واقعی به زندگی در متن می پردازد.

ب) در زندگینامه ها به ابتکارات، خلاقیت ها، حماسه ها، صحبت ها و روایت های شهید حتی الامکان اشاره شود تا هم تفاوتی بین نوشته ها ایجاد شود و آنها را از حالت دستوری و یکنواختی خارج کند و هم به واقعیات زندگی شهدا پرداخته شود. حتی اشاره به فرازهایی از وصیتنامه که با وصیتنامه های معمولی تفاوت دارند می تواند نوشته را جذاب و خواندنی کند و در جهت ترویج فرهنگ جبهه و شهید و شهادت مؤثر باشد.

پ) مورد دیگری که باید در زندگینامه شهدا توجه شود پرداختن به ویژگی های شخصی و به خصوص روانشناختی آنهاست. معمولاً در این مورد هیچ توجهی نیست و یا اگر هست بدون استناد است. مانند آنکه می گوییم فلان شهید صبور بود اما موارد و مصادیق را نمی آوریم که از آن استنباط شود شهید فرد صبوری بوده است بنابراین خواننده ارتباط حسی با شهید مورد نظر پیدا نمی کند و در نتیجه دریافت خاصی هم ندارد.

ت) پرداخت صحیح، قوی و واقعی به خانواده در زندگینامه شهیدان بسیار مهم و راه گشاست. ورود به حریم خانوادگی شهید ضمن رعایت حریم ها می تواند در شناخت شهید در ذهن خواننده و برقراری ارتباط ضحیح و مطمئن با او بسیار مؤثر باشد. پدران و مادران شهیدان در تربیت فرزندان خود چه کرده اند؟ آنها را با چه انگیزه ای به جبهه فرستاده اند. نقش همسران آنها چیست؟ یقیناً همسران و فرزندان آنها در عروج عرفانیشان نقش بسزایی داشته اند و باید به این نقش مهم با ذکر مصداق پرداخته شود.

ث) توجه به انگیزه ها و چرایی ها در زندگینامه شهیدان امری ضروری است. البته پرداختن به چرایی ها باید با هدف اطلاع رسانی باشد و نه تجزیه و تحلیل چرا که دائرةالمعارف محل اطلاع رسانی است و به پژوهش نمی پردازد. اصولاً پرداختن به انگیزه ها و چرائی ها می تواند تأکید بر تشابهات زندگینامه ها را مرتفع سازد و ویژگی های متمایز شهدا را مطرح و برجسته سازد.

ج) نوشتن درباره حادثه ای مربوط به سالیان قبل بسیار کار مشکلی می باشد. در واقع نویسنده و محقق با توجه به ارزش های زمان فعلی می خواهد به آن دوره نگاه کند. در حالی که باید خود را از زمان حال جدا کند. ساختارهای پیرامون خودش را خراب کند و برگردد به زمان گذشته و با آن مشخصات زمانی و مکانی به روایت بپردازد. توجه به روش های تبیینی و هرمونیتکی در این قبیل نوشته ها می تواند راهگشا باشد. بدیهی است اگر هرکس با ارزش های خودش به یک پدیده نگاه کند دریافتش با دریافت سایر افراد متفاوت می شود. اما اگر مراجعه با ارزش های خودشان کنیم نوشته ها واقعی تر می شوند و صرف نظر از توانمندی های قلم افراد، زندگینامه را هرکس بنویسد یک جور در می آید و فضای مفهومی ایجاد شده تقریباً یکسان است و با یک چارچوب قابل ارائه است.

نکات مطرح شده در بالا می تواند به عنوان برخی نکات کلیدی در تهیه زندگینامه شهدا به طور عام و درج در دائرةالمعارف به طور خاص مورد دقت و تأمل قرار بگیرد. البته برخی نکات کمکی مانند عکس و سایر مستندات می تواند در برقراری هرچه بیشتر مخاطب مورد استفاده قرار بگیرد که این مهم خود مقوله دیگری است و دقت های مخصوص خود را می طلبد.

4- نتیجه گیری
تلاش های انجام شده در کشف روش های جدید برای تهیه و تدوین زندگینامه شهدای جنگ تحمیلی با هدف انتقال هرچه بهتر فرهنگ دفاع مقدس گرچه توفیقاتی را به همراه داشته است، لکن باید اعتراف کرد که در آغاز این راه می باشیم و توصیف زیبایی شهادت همانقدر مشکل است که کسی بخواهد با حروف و کلمات زیبایی گل را به مخاطب بشناساند. با این وجود برخی سؤالات وجود دارند که توجه به آنها می تواند راه را برای محققین و نویسندگان هموارتر سازد. مثلاً گذشتگان ما چه تلاشی را در این حوزه انجام داده اند؟ نویسندگان کتب مقاتل به چه ویژگی هایی از شهدای کربلا توجه داشته اند که این ماجرا نسل به نسل و سینه به سینه با تمام جزئیات منتقل گردیده و جاودانه شده است؟ آیا توجه به آن روش ها نمی تواند ما را یاری دهد؟ از طرفی توجه به مخاطبین نیز اهمیت ویژه ای دارد. توصیفی از شهدا متضمن چه باشد تا نسل فعلی که از دوران جنگ تحمیلی فاصله گرفته است و نسل های آتی که مظاهر زنده دفاع مقدس را نخواهند دید بتوانند از آن بهره لازم را ببرند و ما توسط اخلاف خود متهم به کمک کاری و کم فروشی نشویم؟ این قبیل سؤالات پاسخ های عالمانه ای را می طلبد که در شأن محققین محترم حوزه دفاع مقدس است.

مراجع و منابع
1- سایمون کولمن، هلن واتسون، درآمدی به انسان شناسی، مترجم محسن ثلاثی
2- پرتنی ـ ژ. پلتو، روش تحقیق در انسان شناسی، مترجم محسن ثلاثی
3- مرکز دائرةالمعارف دفاع مقدس، نشست های علمی گروه شهدا و اشخاص (سردار باقرزاده، سردار عزیزی، خانم دکتر کمالی)