نگاهی به ”شبیه خوانی”؛ این کهن میراث ایرانی- اسلامی

نگاهی به ”شبیه خوانی”؛ این کهن میراث ایرانی- اسلامی

حماسه عظیم عاشورا و قیام مقدس حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نقطه عطفی در تاریخ بشریت است که اهمیت خود را نه از جهت حماسی و یا از جهت فاجعه انسانی بودنش کسب کرده است، بلکه آنچه آن را از سایر وقایع تاریخی ممتاز می کند و موجب ماندگاری آن می شود ماهیت و ذات معنایی آن است. معنایی که نشان دهنده عظمت شأن انسانی و آزادگی روح بشریت است.

بزرگ فلسـفه نهضت حسیـن ایـن است    که مــرگ سرخ بـه از زنــدگی ننگین است
نه ظـلم کن به کسی نی به زیر ظلم برو    که این مرام حسین است و منطق دین است

«شبیه خوانی» آئینی نمایشی است که با الهام از واقعه عاشورا و بر اساس ریشه های غنی فرهنگ ایرانی- اسلامی در طی تحولات آئین های عزاداری امام حسین (ع) پدیدار شد. با روی کار آمدن معزالدوله احمدبن بویه و تصرف بغداد در سال 334 ه.ق تعزیت دهه اول ماه محرم رسمیت یافت و به مرور تا زمان حکومت سلجوقیان سوگواری برای شهدای دشت کربلا عمومی شد. دسته های عزاداری به رسم آئین های سوگواری پیش از اسلام، همچون سوگ سیاوش، شکل گرفت. این گروه های عزادار ضمن حمل کردن نشانه هایی همچون عَلَم، کتل، علامت، طوق و نخل به کندی از مقابل تماشاگرانی که اغلب بانوان بودند، می گذشتند. به مرور اشخاصی با لباس شبیه شهدا یا اشقیا در میان دسته های عزاداری حضور پیدا کردند و بعضاً یک راوی به شکل روضه خوانی یا نوحه سرایی ماجرای ایشان را روایت می کرد. با گذشت زمان شبیه پوشان، خود اشعاری را نقل می کردند و بدین طریق گفت و گوی نمایشی شکل گرفت و زمینه پیدایش  شبیه خوانی سیار و در نهایت مجالس مستقل شبیه خوانی به وجود آمد. البته در خور توجه است که با پیدایش شیوه های جدید سوگواری، همچون مجالس شبیه خوانی، شیوه های کهن نیز به حیات خود ادامه دادند تا آنجا که ممکن است امروزه در یک روستا شیوه های مختلفی، که ذکر شد، در یک زمان قابل مشاهده باشد.

”شیوه های اجرایی و تمهیدات نمایشی بدیع و منحصر به فرد در شبیه خوانی باعث شده تا به سادگی مضامین و صحنه های مختلفی چون عالم زر تا عالم ارواح قابل نمایش باشد.“

شبیه خوانی در گذر زمان، از نظر موضوع و مضمون مجالس، دچار تحول و تکامل شد و به سمت تبدیل شدن به یک درام ملی حرکت کرد، اما با ممانعت از اجرای تعزیه در حکومت پهلوی در این روند وقفه پیش آمد. آنچه از آن روزگار برای ما به یادگار مانده، به زعم پژوهشگران، بیش از 400 عنوان ( موضوع ) مجلس شبیه خوانی است که قطعاً با احتساب زمینه های مختلف از هر نسخه، بیش از 2000 مجلس شبیه خوانی وجود دارد که متاسفانه تاکنون این نسخ به صورت کامل جمع آوری و منتشر نشده است.

در شبیه خوانی دو گروه اولیا و اشقیا (موافق خوان و مخالف خوان) به عنوان نمادهایی از نیروهای خیر و شر ایفای نقش می کنند این شبیه خوانان نه تنها از متن اشعارشان، بلکه از حیث شیوه بیان اشعار و رنگ لباسشان نیز قابل تفکیک اند. اولیا خوان ها، که معمولاً لباسی سبز یا سفید بر تن دارند، اشعار خود را با لحنی خوش و به صورت آوازی ادا می کنند و مخالف خوان ها که اغلب لباس هایی به رنگ سرخ، نارنجی یا بنفش به تن دارند، که نمادی از آتش است، اشعار خود را با صدایی خشن ادا می کنند. این شبیه خوانان در سکویی گرد یا چهارگوش در وسط میادین یا تکایا به ایفای نقش می پردازند. این سکو نمادی از عناصر اربعه و عالم هستی است که نیروهای خیر و شر در آن، از ازل تا به ابد، در تقابل با یکدیگر قرار دارند.

ابزار و ادوات صحنه و شیوه های صحنه آرایی برای مخاطب بسیار ساده و قابل پذیرش است. یک تشت آب نمادی از شریعه فرات و یک گلدان نشانی از نخلستان است. یک نفر نمادی از سی هزار لشکر، دستمال خونی بسته شده بر پیشانی نمادی از فرق شکافته و یک صندلی گاه نمادی از بارگاه ابن زیاد و گاه منبر مسجد کوفه و حتی گاه نمادی از یک اسب تلقی می شود. شیوه های اجرایی و تمهیدات نمایشی بدیع و منحصر به فرد در شبیه خوانی باعث شده تا به سادگی مضامین و صحنه های مختلفی چون عالم زر تا عالم ارواح قابل نمایش باشد. همچنین حضور شخصیت های مختلف از انسان، روح، ملک، شیطان و جن تا پرندگان و حیوانات و حتی اشیاء، این نوع نمایشی را بسیار جذاب و دیدنی کرده است.

«موسیقی»، به عنوان یکی از سه رکن اساسی تعزیه، در کنار «نمایش» و «کلام منظوم» نقش مهمی در اثرگذاری این نوع نمایش داشته است. موسیقی تعزیه، که بر اساس موسیقی ردیف دستگاهی اصیل ایرانی تنظیم شده، به دو بخش موسیقی آوازی و موسیقی سازی تقسیم می شود. موسیقی آوازی را موافق خوان ها در هفت دستگاه و شش آواز ردیف موسیقی ایرانی اجرا می کنند. موسیقی سازی نیز که بیشتر با سازهای ترومپت، نی، طبل ریز و طبل بزرگ اجرا می شود، ضمن جواب آواز موافق خوان ها، مسئولیت ایجاد فضای مناسب نمایشی برای سایر شبیه خوانان در صحنه های بزم و رزم، همراه با نواختن مارش های مناسب، را نیز بر عهده دارد. بسیاری از اساتید، محققان و اندیشمندان بر این باورند که آنچه موجب حفظ و توسعه موسیقی اصیل ایرانی تا به امروز شده، نوحه سرایی و به خصوص شبیه خوانی بوده است. البته لازم به ذکر است در سال های اخیر برخی از نوازندگان به بهانه ایجاد تنوع و نوآوری در شبیه خوانی دست به تقلید از ملودی های غیر اصیل ایرانی زده اند که این امر باعث شده تا موسیقی تعزیه اصالت خاص خود را از دست بدهد و بیم آن می رود کهر در سال های بعد نشان کمی از شیوه های اصیل نغمات در شبیه خوانی  را شاهد باشیم.

دریافت و شناخت کامل هریک از جنبه های ارزشمند هنری و آئینی شبیه خوانی نیاز به مطالعه دقیق و عمیق در این حوزه دارد که از مجال این نوشتار، که با نیت شناخت اجمالی هنر شبیه خوانی تدوین شده، خارج است. اما آنچه مسلم است مقبولیت بیش از حد شبیه خوانی در بین مردم ایران، علاوه بر جنبه های مذهبی و روح آئینی آن، مرهون شیوه های خلاقانه و متنوع هنری و نمایشی است که آن را از سایر صور عزاداری ممتاز کرده است؛ به طوری که مخاطبان گوناگون از سایر ملل و فرهنگ ها، حتی با دین یا مذهبی متفاوت، مجذوب این نوع نمایشی می شوند و از آن تاثیری می گیرند.

پی نوشت:
  تجربه اجراهایی در سایر کشورها همچون حضور گروه منتخب شبیه خوانی در فستیوال آوینیون فرانسه و اجراهایی در آلمان، ایتالیا، آمریکه و ... مبین این موضوع است.

نوشته : علی عزیزی